آیه 12 سوره انفطار

يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ «12»

يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ‌: مى‌دانند آنچه مى‌كنيد از نيك و بد. يعنى از روى دانش مى‌نويسند.

تبصره- ابن بابويه (رحمه اللّه) در اعتقادات فرمايد: اعتقاد ما آن است كه نيست هيچ بنده، مگر آنكه دو ملك موكّلند بر او، مى‌نويسند اعمال او را. قصد حسنه كه نمايد، براى او يك حسنه نوشته شود و اگر به جا آورد، ده حسنه نويسند؛ و اگر قصد گناه كند، ننويسند. چون به جا آورد، هفت ساعت (ان) مهلت دهند، چنانچه توبه كند، ننويسند و اگر توبه نكند، يك گناه بر او نويسند؛ و ملكان مى‌نويسند بر بنده هر چيزى را از گفتار و كردار، حتى دميدن‌

جلد 14 - صفحه 88

در خاكستر را. و حضرت امير المؤمنين گذشتند بر مردى، تكلم مى‌نمود به كلام زيادى، فرمود: اى مرد، تو پر كنى بر مليك خود كتابى را [كه‌] به محضر پروردگار تو برگردد، پس تكلّم كن به آنچه فايده دارد و واگذار آنچه فايده ندهد تو را. و نيز فرمود: الرّجل المسلم يكتب محسنا مادام ساكتا فاذا تكلّم كتب محسنا او مسيئا: مرد مسلمان نوشته شود نيكوكار مادامى كه ساكت باشد.

وقتى تكلّم نمود، نوشته شود نيكوكار يا گناهكار. «1» بيان- محل ملكين ترقوه باشد. ملك دست راست مى‌نويسد حسنات را و ملك دست چپ مى‌نويسد سيئات را و دو ملك روز مى‌نويسند اعمال روز را و دو ملك شب مى‌نويسند اعمال شب را.

در كتاب كافى- در ذيل حديثى از حضرت صادق عليه السّلام فرمايد:

وقتى بنده گناه نمايد، نويسنده حسنات به نويسنده سيّئات گويد: عجله مكن شايد در عقب آن حسنه به جا آورد، آن را محو نمايد. زيرا خداى عزّ و جلّ فرمود:

«إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» يا استغفار كند كه بگويد: «استغفر اللّه الّذى لا اله الّا هو عالم الغيب و الشّهادة العزيز الحكيم الغفور الرّحيم ذو الجلال و الاكرام و اتوب اليه) ننويسند بر او. و اگر هفت ساعت بگذرد نه حسنه نمايد و نه استغفار، صاحب حسنات گويد بنويس بر شقّى محروم اينكه او شقىّ محروم است. «2» تتمّه- در احتجاج- از حضرت صادق عليه السّلام سؤال شد: چيست علت ملكين موكّلين به بندگان كه مى‌نويسند اعمال آنها را و حال آنكه خدا عالم السّر و الخفيّات است؟ فرمود: متعبّد شوند به آن و قرار دهد ايشان را شاهد تا آنكه بندگان به سبب ملازمت ملكين به ايشان، شديد شود ملازمت ايشان بر طاعات و اجتناب از محرمات، و چه بسا شود بنده قصد معصيت نمايد و متذكّر ملكين شود و به مراعات آنها باز دارد خود را از آن. «3»

«1» ترجمه اعتقادات شيخ صدوق باب 23

«2» اصول كافى (چ سوم 1388 هج.) ج 2، ص 430- 429، روايت 4.

«3» بحار الانوار، ج 5، كتاب المعاد، باب 17 ص 323 روايت 10 بنقل از احتجاج.

جلد 14 - صفحه 89

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ «1» وَ إِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ «2» وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ «3» وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ «4»

عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ «5» يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ «6» الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ «7» فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ «8» كَلاَّ بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ «9»

وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ «10» كِراماً كاتِبِينَ «11» يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ «12» إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِي نَعِيمٍ «13» وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ «14»

يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينِ «15» وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِينَ «16» وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ «17» ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ «18» يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ «19»

ترجمه‌

هنگاميكه آسمان شكافته شود

و هنگاميكه ستارگان فرو ريخته و پراكنده شوند

و هنگاميكه درياها بهم راه يافته يكى گردد

و هنگاميكه قبرها زير و زبر گردد

خواهد دانست هر كس از اعمال خود و آثار آنها آنچه پيش فرستاده و آنچه مؤخر داشته است‌

اى انسان چه چيز فريب داد تو را بنا فرمانى پروردگار خود كه داراى جود و بخشش است‌

آنكه آفريد تو را پس راست و درست نمود تو را پس معتدل و متناسب نمود تو را

در هر صورتى كه خواست تركيب نمود تو را

نبايد مغرور بكرم خدا شد بلكه تكذيب ميكنيد جزاء را

و همانا بر شما نگهبانانى هستند

بزرگواران نويسندگان‌

ميدانند آنچه را بجا ميآوريد

همانا نيكوكاران در نعمتهاى بهشتند

و همانا بدكاران در دوزخند

وارد ميشوند در آن در روز جزا

و نيستند آنها از آن دور شدگان‌

و چه ميدانى تو چيست روز جزا

پس چه ميدانى تو چيست روز جزا

روز كه اختيار ندارد كسى براى كسى چيزى را و كارها در آن روز با خدا است.

تفسير

خداوند متعال در اين سوره شريفه هم متعرّض اوضاع قيامت شده ميفرمايد

جلد 5 صفحه 355

وقتى كه آسمان شكافته شود براى نزول ملائكه و ستارگان فرو ريخته و پراكنده شوند و درياها بيكديگر راه پيدا كرده و يكى گردند و قبرها زير و زبر شوند و مردگان از آنها بيرون آيند در چنين وقت كه روز قيامت است هر كس هر عمل خير و شرّى كه در زمان حيات بجا آورده و هر اثر خوب و بدى كه از اعمال او بعد از مرگ باقى مانده ميداند و در نامه اعمال خود ميبيند چون هر كس سنّت خوبى از خود باقى گذارد هر كس بآن عمل نمايد ثوابش باو ميرسد و هر كس سنّت بدى بگذارد هر كس بآن عمل نمايد گناهش بعهده او است و از ثواب و گناه عمل كنندگان چيزى كم نميشود و پس از اين خداوند خطاب به بنى آدم فرموده كه اى انسان چه چيز فريب داد تو را كه مأمون شدى از عذاب الهى و معصيت نمودى خداوند بخشنده بدون غرض و عوض را و اختيار كريم از بين اوصاف الهى ظاهرا براى اشاره بعلّت قبح معصيت است كه كفران نعمت خداوند منعم باشد و اشعار بآنكه شيطان فريب ميدهد آدمى را كه خدا كريم است معصيت كن ميبخشد و نبايد باين مغرور شد و براى تعليم عذر خواهى از گناه و توبه است كه بنده بگويد پروردگارا اينكه من مرتكب گناه شدم براى اهانت بامر تو نبود بلكه براى اميدوارى بكرم تو بود و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه چون تلاوت نمود اين آيه را فرمود مغرور نمود او را جهلش و آن خداوند كريم آن چنان قادر حكيمى است كه خلق فرمود تو را راست و درست داراى اعضاء سليم و آماده براى منافع مستقيم پس معتدل و متناسب فرمود اجزاء و اعضاء تو را با يكديگر براى حسن منظر و مزيد انتفاع و قيام باعتدال و عدّلك بتشديد نيز قرائت شده و برحسب معنى تفاوتى ندارد و بهر صورت و شكل و شمائلى كه خواست و پسنديد و مصلحت ديد تو را تركيب و خلق فرمود يعنى بهترين صورتها را براى تو اختيار نمود يا تو را بهر صورتى كه خواست از صور آباء و امّهاتت در آورد چنانچه از حديثى كه در مجمع از امام رضا عليه السّلام نقل نموده استفاده ميشود و در هر حال كلمه ما زائده است و در مجمع از امام صادق (ع) و قمّى ره نقل فرموده كه اگر ميخواست تركيب كرده بود تو را بر غير اين صورت و ظاهرا مراد آنست كه اگر ميخواست ميتوانست‌

جلد 5 صفحه 356

تو را بصورت حيوان در آورد ولى باحسان خود تو را با حسن تقويم در آورد نبايد مغرور بكرم خدا شد و معصيت نمود بلى سبب اصلى معصيت شما آنست كه منكر روز جزا يا دين اسلاميد و همانا بر شما نگهبانانى هستند كه ضبط اعمال شما را مينمايند از جنس ملائكه كه گرامى و مكرّمند نزد خدا و نويسندگانند اعمال بندگان را از خير و شرّ و فيض ره نقل فرموده كه آنها دو ملكى هستند كه موكّلند بر افراد انسان مبادرت مينمايند بنوشتن حسنات و تأنّى ميكنند در نوشتن سيّئات شايد گناهكاران توبه و استغفار نمايند و در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه چون بنده قصد كار خوب كند نفس او خوشبو بيرون آيد پس ملك موكّل دست راست بملك موكّل دست چپ ميگويد صبر كن اين بنده قصد كار خوب كرده و چون آن كار را بجا آورد زبان او قلم او و مركّب او آب دهانش ميباشد پس مينويسد براى او و چون قصد كار بد نمايد نفس او بد بو بيرون آيد پس ملك موكّل دست چپ بملك موكّل دست راست ميگويد صبر كن اين قصد كار بد كرده و چون آن كار را بجا آورد زبان او قلم او است و مركّبش آب دهنش پس مينويسد براى او حقير عرض ميكنم امر بصبر شايد براى ذهاب سيّئات بحسنات و حسنات بسيّئات باشد و گفته شده اينكه خداوند آنها را كرام خوانده براى آنست كه كار خوب را نوشته و بالا ميبرند و بر خدا عرضه ميدارند ولى كار بد را عرضه نميدارند و ميگويند خدايا تو ستّار العيوبى و بندگانت را بآن امر فرمودى و علام الغيوبى حاجت باظهار ما ندارى و براى اين كرام الكاتبين خوانده شده‌اند و آنها ميدانند آنچه را بندگان بجا ميآورند و فراموش نميكنند و از روى دانش و علم ثبت مينمايند و در احتجاج از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند خداوند كه خود عالم السّرّ و الخفيّات است چرا دو ملك را مأمور بنوشتن اعمال بندگان فرموده فرمود خداوند آنها را بعبادت خود وادار فرموده بارجاع اين امر و قرار داده گواهان بر اعمال بندگان تا مردم بيشتر مواظب بر طاعت و محترز از معصيت باشند براى آنكه ميدانند دو ملك ملازم آنانند و شهادت ميدهند نزد خدا بر نفع يا ضرر آنها و چه بسيار كه اراده گناه ميكنند و چون بياد آن دو ميآيند ترك مينمايند و ميگويند خدا

جلد 5 صفحه 357

ميبيند و ملائكه شهادت ميدهند اين خلاصه روايت بود كه ذكر شد اينها همه براى آنست كه روز قيامت تكليف نيكوكاران معلوم باشد كه مستحق نعيم جاودانند و بايد ببهشت بروند و تكليف بدكاران هم معلوم باشد كه مستحق عذابند و بايد بجهنّم بروند و در آن فرود آيند و بسوزند و چون روى سخن با كفّار مكه است كه منكر معاد بودند ميفرمايد كه هيچ وقت از جهنّم غائب نميشوند و بيرون نميآيند و بعضى گفته‌اند مراد آنست كه قبل از ورود در جهنّم هم از آن غائب نيستند چون باد گرم آن در قبر هم بر آنها ميوزد و براى تشديد اهوال و تعظيم احوال و تكثير احمال و اثقال آن روز خداوند مكرّر فرموده چه ميدانى چه روزى است روز جزا و حقّا هم نميتوان حقيقت آن روز و كيفيّت اوضاع آنرا بدست آورد از قيامت خبرى ميشنوى دستى از دور بر آتش دارى هيچ كس در آن روز نميتواند براى كسى كارى انجام دهد و اختيار امرى را نمايد تمام اختيارات آن روز با خدا است ألان هم همين طور است نهايت آنكه بنظر ميآيد بعضى حاكمند و اختيار بعضى از امور را دارند آن روز اين هم نيست فقط شفاعت است آن هم بايد با اذن خدا باشد چنانچه از روايت مجمع از امام باقر عليه السّلام استفاده ميشود كه زمام امور هميشه بدست خدا بوده و هست و خواهد بود ولى آن روز حكّام ظاهرى هم از بين ميروند و باقى نميماند حاكمى جز خدا در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه سوره اذا السّماء انفطرت و اذا السّماء انشقّت را بخواند و در نماز واجب و مستحبّ نصب العين خود قرار دهد خداوند تمام حوائج او را بر آورد و حاجزى بين او و خدا باقى نماند و هميشه او ناظر بخدا و خدا ناظر باو باشد تا از حساب فارغ شود و الحمد للّه رب العالمين و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين.

جلد 5 صفحه 358

يَعلَمُون‌َ ما تَفعَلُون‌َ «12»

ميدانند ‌آن‌ كرام‌ الكاتبين‌ آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌شما‌ بجا ميآوريد ‌از‌ نيك‌ و بد. چنانچه‌ قبلا بيان‌ شد ‌يعني‌ ‌از‌ قلم‌ ‌آنها‌ نميافتد آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌شما‌ عمل‌ ميكنيد كوچك‌ و بزرگ‌ ‌که‌ ‌به‌ حس‌ و و جدان‌ مشاهده‌ كرده‌اند و غفلت‌ و سهو و نسيان‌ نكرده‌اند و شك‌ و ظن‌ و

جلد 18 - صفحه 28

وهم‌ ‌هم‌ نبوده‌ ‌که‌ احتمال‌ خلاف‌ ‌آن‌ ‌را‌ بدهند چون‌ علم‌ مقابل‌ شك‌ و ظن‌ و وهم‌ ‌است‌ احتمال‌ خلاف‌ ‌در‌ ‌آن‌ نميرود.

اقول‌: ظاهر ‌اينکه‌ ‌است‌ و بعيد نيست‌ ‌که‌ ملائكه‌ كتبه‌ همان‌ صورت‌ عمل‌ ‌را‌ مينويسند اما ‌از‌ نيت‌ و قصد و داعي‌ فاعل‌ خبر ندارند جز خداي‌ متعال‌ چنانچه‌ ‌در‌ حديث‌ ‌است‌ ‌که‌ بسا انسان‌ نماز ميگذارد ‌با‌ آداب‌ ‌هر‌ چه‌ تمامتر ‌که‌ ملائكه‌ ميبرند و ‌از‌ حجابها رد ميكنند خطاب‌ ميرسد: برگردانيد و اضربوه‌ وجه‌ صاحبه‌ لانه‌ يريد ‌به‌ غيري‌، نماز نفرين‌ ميكند بصاحبش‌ ميگويد:

ضيعتني‌ ضيعك‌ اللّه‌

، و ‌از‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌هم‌ ميتوان‌ استفاده‌ كرد ‌که‌ ميفرمايد: وَ قَدِمنا إِلي‌ ما عَمِلُوا مِن‌ عَمَل‌ٍ فَجَعَلناه‌ُ هَباءً مَنثُوراً فرقان‌ ‌آيه‌ 23. ‌که‌ صورت‌ عمل‌ ‌در‌ نامه‌ عمل‌ نوشته‌ ‌شده‌ و بدست‌ ‌آنها‌ داده‌ ‌شده‌ لكن‌ چون‌ باطنش‌ خراب‌ بوده‌ مثل‌ عبادات‌ مخالفين‌ ‌که‌ منكر ولايت‌ هستند و عبادات‌ اهل‌ ريا و سمعه‌ ‌که‌ هباء منثورا ميشود.

]

(آیه 12)- «که می‌دانند شما چه می‌کنید» (یعلمون ما تفعلون). حتی از اراده و تصمیم باطنی شما به هنگام گناه یا کار نیک با خبرند.

منظور از «حافظین» در اینجا فرشتگانی هستند که مأمور حفظ و نگهداری اعمال انسانها اعم از نیک و بد هستند که در آیه 17 سوره ق از آنها تعبیر به «رقیب و عتید» شده است: «انسان هیچ سخنی را تلفظ نمی‌کند مگر این که نزد او فرشته‌ای است مراقب و آماده برای انجام مأموریت».

و در همان سوره ق آیه 16 می‌فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که دو فرشته از راست و چپ که ملازم شما هستند اعمال شما را تلقی و ثبت می‌کنند».